به ترجیع‌بند گزارش‌های پیشین باز‌گردیم که تأکید شده بود پرونده فروش سوخو ۳۵ از سوی روسیه به ایران موضوعی است که در روند تحولات سیاست خارجی هرازگاهی باز و بسته می‌شود. به‌تازگی دوباره این مسئله از زبان مقامات کشور مطرح شد و به اظهار جانشین وزیر دفاع، خرید جنگنده سوخو ۳۵ و بالگرد میل ۲۸ از روس‌ها قطعی شده است. این در حالی است که چندی پیش امیرمحمدرضا آشتیانی، وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، با اشاره به آخرین وضعیت خرید سوخو از روسیه، به ذکر چند نکته پرداخت که به نظر نمی‌رسد از دل این گفته‌های آشتیانی، حضور سوخو در ایران دیده شود.
با این وجود، به گزارش تسنیم، سردار سیدمهدی فرحی، جانشین وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، از قطعی‌شدن ورود بالگرد هجومی میل ۲۸، جنگنده سوخو ۳۵ و هواپیمای آموزشی یاک ۱۳۰ به سازمان رزم نیروهای مسلح خبر داد. وی با اعلام این خبر، متذکر شد در حوزه هوایی، ورود هواپیمای آموزشی یاک ۱۳۰، جنگنده سوخو ۳۵ و بالگرد میل ۲۸ به کشور قطعی شده و فرایند آن در حال انجام است. به گفته این خبرگزاری، ۲۷ دی‌ماه ۱۴۰۱ «ایگور لویتین»، دستیار ویژه پوتین رئیس‌جمهوری روسیه، در دیدار با محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهور ایران، از آمادگی شرکت‌های روسی برای «تولید مشترک بالگرد» خبر داد. پیش از این هم امیر‌مجتبی روحانی، مدیرعامل پن‌ها (پشتیبانی و نوسازی هلیکوپتری ایران) در گفت‌وگو با خبرنگار دفاعی تسنیم از تبدیل‌شدن ایران به قطب منطقه‌ای تعمیر بالگردهای شرقی خبر داده بود.
سابقه این اظهارنظرها درباره فروش سوخو به ایران زیاد است؛ همچنان که ۲۵ دی‌ماه سال گذشته شهریار حیدری، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگویی اظهار کرد «جنگنده‌های سوخو ۳۵ که ایران به روسیه سفارش داده است، اوایل سال آینده (شمسی) وارد کشور می‌شود». البته این نماینده موضوع را فراتر از فروش سوخو ۳۵ دانست؛ چون حیدری در ادامه همین مصاحبه گفته بود: «ما به کشور روسیه سفارش‌هایی نظیر سیستم‌های پدافندی، موشکی و همچنین بالگرد را نیز داده‌ایم و اکثر این سلاح‌ها به‌زودی وارد کشور می‌شوند». برخلاف آنچه این نماینده مجلس بر آن تأکید داشت، با ورود به سال جاری، خبری از سوخو نبود تا اینکه ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ وب‌سایت انگلیسی‌زبان خبرگزاری دولتی ایرنا در مطلبی اختصاصی مدعی شد نیروی هوایی ارتش در هفته‌های پیش‌رو اولین دسته از جنگنده‌های سوخو ۳۵ را دریافت خواهد کرد که باز هم خبر رسمی از سوخو نبود.
قبل‌تر از این نظرات، حتی با وجود اخبار گسترده رسانه‌های حامی دولت سیزدهم در جریان سفر ۲۹ دی ۱۴۰۰/ ۱۹ ژانویه ۲۰۲۲ سیدابراهیم رئیسی به روسیه، ظاهرا حضور دوروزه رئیس‌جمهور ایران در مسکو دستاورد ملموس و شایان ذکری برای اجرائی‌شدن این خریدهای تسلیحاتی در بر نداشت. نه‌تنها دو اتفاق مهم یعنی امضای سند جامع همکاری‌های راهبردی ۲۰ساله ایران و روسیه و احتمال تصویب قرارداد تسلیحاتی ۱۰ میلیارد دلاری برای خرید ۲۴ فروند سوخو ۳۵ و دو سامانه موشکی اس ۴۰۰ که به‌عنوان محور دستاوردهای رئیسی پیش از سفر مطرح شده بود، تاکنون ظاهرا عملیاتی نشده است.
این در حالی بود که پیش از انجام سفر رئیسی، در رسانه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از روزنامه «نزاویسمایا گازتا» و روزنامه «اوراسیادیلی» چاپ روسیه گرفته تا وبگاه شبکه «تی‌آرتی» ترکیه، نشنال‌اینترست در ایالات متحده، نشریه فوربز، وبگاه آمریکایی «۱۹۴۵» به نقل از وبگاه «اویاسیون‌لاین» و...، اخباری مبنی بر احتمال انعقاد قرارداد نظامی و تسلیحاتی بین ایران و روسیه در جریان سفر سیدابراهیم رئیسی به مسکو و دیدار با پوتین برای فروش ۲۴ فروند جنگنده سوخو ۳۵ و دو سامانه موشکی اس۴۰۰ و یک ماهواره نظامی مطرح شد. حتی مجله آمریکایی «فوبز» ادعا کرد در صورت عقد قرارداد بین ایران و روسیه، احتمالا ۱۵ فروند از جنگنده‌های سوخو ۳۵ در اوایل ۲۰۲۲ به ایران تحویل داده خواهد شد که تا امروز نتیجه این موارد مشخص نشده است.
داستان ناتمام سوخو
پیش از این موضوع خرید جنگنده سوخو ۳۵ از روس‌ها بارها مورد بحث قرار گرفته است و به نظر می‌رسد محوریت کلی خیلی از این مطالب بر این نکته قرار دارد که مسکو به بهانه‌های مختلف از فروش این جنگنده نسل چهار به تهران خودداری می‌کند. در یکی، دو سال اخیر نیز مقامات سیاسی، امنیتی و نظامی کشور در مواضعی متفاوت گاهی سخن از نهایی‌شدن و ورود این جنگنده‌ها به ایران کرد‌ه‌اند و گاهی هم آب پاکی را روی دست هم ریخته‌اند. اکنون با اظهارنظری که جانشین وزیر دفاع دال بر قطعی‌شدن خرید جنگنده سوخو ۳۵ و در کنار آن بالگرد میل ۲۸ مطرح کرده است، باید به این سؤال مهم‌‌تر پاسخ داد که به چه دلیل یا دلایلی مسکو اکنون ریسک فروش این جنگنده‌ها و بالگردها را به ایران پذیرفته است؟
در میانه معادلات جنگ اوکراین و منازعه حماس و اسرائیل، تنها دلیل و پارامتری که می‌تواند باعث شده باشد روسیه اکنون تمایلی برای فروش جنگنده و تسلیحات به ایران پیدا کرده باشد، ناظر بر اتفاق هجدهم اکتبر (۲۶ مهرماه) و پایان تحریم‌های تسلیحاتی است؛ کما‌اینکه محسن جلیلوند در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت و در یک سناریوی احتمالی، این گزاره را هم مطرح کرد که شاید روسیه بعد از پایان‌یافتن تحریم تسلیحاتی ایران مندرج در قطع‌نامه ۲۲۳۱ بعد از مهرماه سال جاری، توجیه حقوقی برای فروش جنگنده سوخو به ایران پیدا کند. برخلاف آنچه محسن جلیلوند طرح کرده بود، احمد وخشیته در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت، امکان فروش و ارسال جنگنده سوخو از سوی روسیه به ایران را مطرح کرده بود؛ اما به گفته او، به دلیل آنکه در صورت وقوع این اتفاق، اسکادران هوایی ایران دچار تحولی جدی خواهند شد، طبیعتا روسیه هم انتظار دارد این جنگنده‌ها در راستای افزایش تنش مورد استفاده قرار نگیرد. با این خوانش و به زعم وخشینه، «این رفتار تهران است که تعیین می‌کند روسیه می‌تواند جنگنده‌ای به ایران بدهد یا نه».
هجدهم اکتبر (۲۶ مهرماه) دبیرخانه شورای امنیت سازمان ملل با ارسال یادداشتی به کشورهای عضو سازمان ملل متحد، پایان رسمی مقررات بندهای ۳، ۴ و ۶ ضمیمه ب قطع‌نامه ۲۲۳۱، شامل آزمایش‌های موشکی، محدودیت صادرات و واردات اقلام موشکی به ایران و همچنین تحریم‌های مربوط به توقیف اموال و ارائه خدمات مالی به افراد و نهادهای ایرانی تحت تحریم شورای امنیت را به اطلاع کشورها رسانده است. خبرگزاری صدا‌و‌سیما نوشت که بر اساس مفاد ضمیمه ب قطع‌نامه ۲۲۳۱، این محدودیت‌ها تا هشت سال پس از اجرای برجام (۱۸ اکتبر ۲۰۲۳) ادامه داشت که در نهایت نیمه‌شب گذشته به وقت نیویورک و به صورت خودکار خاتمه یافت.
مضافا تغییرات مذکور نیز رأس ساعت ۱۲ نیمه‌شب ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳در وب‌سایت سازمان ملل و فهرست یکپارچه تحریم‌های سازمان ملل اعمال شده است. خانم رزماری دیکارلو، معاون سیاسی دبیرکل سازمان ملل نیز در نامه‌ای جداگانه خطاب به نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران، خاتمه مقررات مذکور و خروج افراد و نهادهای ایرانی از فهرست شورای امنیت را تأیید کرده است.
دیگر تحریم‌های بین‌المللی شورای امنیت علیه ایران پیش‌تر در روز اجرای برجام و متعاقبا محدودیت مربوط به تسلیحات متعارف و سبک وفق قطع‌نامه‌های شورای امنیت در اکتبر سال ۲۰۲۰ خاتمه یافته بود. با لغو محدودیت‌های باقی‌مانده در روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳، تمام تحریم‌های مرتبط با افراد و نهادهای ایرانی در سازمان ملل خاتمه یافته است.
مهم‌ترین موارد مربوط به سازمان ملل که در روز ۱۸ اکتبر به صورت خودکار لغو می‌شوند، شامل این موارد بودند که اولا، ایران از این به بعد می‌تواند همه نوع فعالیت درباره موشک‌های بالستیک را انجام دهد. در ثانی، کشورهای جهان دیگر مجبور نیستند قبل از انتقال برخی از موشک‌ها، پهپادها و فناوری‌های مرتبط به و از ایران از شورای امنیت مجوز دریافت کنند. همچنین کشورهای عضو سازمان ملل باید دارایی‌های افراد و نهادهای درگیر در برنامه‌های موشکی و هسته‌ای ایران را آزاد کنند. لازم به ذکر است که تمام این محدودیت‌ها و تحریم‌ها بعد از ۲۶ مهرماه به صورت خودکار لغو شدند؛ مگر اینکه شورای امنیت سازمان ملل در جلسه‌ای با صدور یک قطع‌نامه با لغو این بندها مخالفت کند که در نهایت این اتفاق روی نداد.
البته براساس پیوست (ب) قطع‌نامه۲۲۳۱، همه دولت‌ها می‌توانند در فعالیت‌های مشروحه ذیل مشارکت کرده و اجازه انجام آنها را صادر کنند، مشروط بر اینکه شورای امنیت از قبل به صورت مورد به مورد، تصمیم به صدور اجازه انجام چنین فعالیت‌هایی بگیرد: الف) عرضه، فروش یا انتقال مستقیم یا غیرمستقیم همه اقلام، مواد، تجهیزات، کالاها و فناوری‌های یادشده در سند «S/2015/546» و همچنین هرگونه اقلام دیگر که بنا بر تشخیص دولت ذی‌ربط بتواند به توسعه سیستم‌های حمل تسلیحات هسته‌ای کمک کند، از قلمرو خود یا به وسیله اتباع خود یا با استفاده از کشتی‌ها یا هواپیماهای تحت پرچم‌شان به مبدأ ایران یا برای استفاده در ایران یا برای بهره‌مندی ایران، خواه از قلمرو آنان نشئت گرفته باشد یا خیر.
ب) ارائه هرگونه فناوری یا مساعدت فنی یا آموزش، مساعدت مالی، سرمایه‌گذاری، خدمات واسطه‌گری و دیگر خدمات و نیز انتقال منابع یا خدمات مالی به ایران یا تحصیل منفعتی از طرف ایران در هریک از فعالیت‌های تجاری در کشور دیگر، درباره عرضه، فروش، انتقال، تولید یا استفاده از اقلام، مواد، تجهیزات، کالاها و فناوری‌های شرح داده‌شده در بند فرعی (الف) یا مرتبط با فعالیت‌های شرح داده‌شده در بند ۳؛ مشروط بر اینکه در صورت صدور تأییدیه از طرف شورای امنیت: (الف) قرارداد مربوط به تحویل چنین اقلام یا انجام چنین همکاری‌هایی متضمن تضمین‌های مناسب درباره استفاده‌کننده نهایی آنها باشد؛ و (ب) ایران متعهد شود از چنین اقلامی برای توسعه سیستم‌های حمل تسلیحات هسته‌ای استفاده نکند.
در همین زمینه آن‌طور که ایسنا گفته بود، بخش پایانی تحریم‌های تسلیحاتی ایران ۲۶ مهرماه (۱۸ اکتبر) براساس آنچه در چارچوب زمان‌بندی برجام در سال هشتم توافق شده بود، لغو شود؛ تحریم‌هایی که می‌تواند به بسیاری از ابهامات و تردیدها درباره ساخت، فروش و خرید تسلیحات نظامی در قالب قواعد بین‌المللی پایان دهد. شاید به لحاظ عملی و سیاسی رفع این محدودیت‌ها گشایشی در تعامل قانونی و بین‌المللی ایران در حوزه نظامی و دفاعی ایجاد نکند؛ اما برداشته‌شدن چتر فشارهای حقوقی و ترس از کشانده‌شدن پای کشورها به شورای امنیت یا دادگاه‌های بین‌المللی و مواجهه با اعمال فشار کشورهای قدرتمند، می‌تواند فرصت‌های درخورتوجهی برای ایران و کشورهای دیگر که خواستار توانمندی نظامی ایران هستند، رقم بزند. همچنین برداشته‌شدن موانع قانونی و حقوقی در حوزه فعالیت‌های نظامی متعارف می‌تواند گام مهمی در ورود ایران به حوزه تعاملات بین‌المللی به‌ویژه کشورهای قدرتمند همسو با ایران باشد.
بازی روسی با تهران؟!
در سایه آنچه گفته شد، شاید اکنون روس‌ها احتیاط پیشین خود را برای فروش جنگنده و دیگر تسلیحات به ایران کنار گذاشته باشند، با این حال محسن جلیلوند در گفت‌وگوی جدیدی که با «شرق» داشت، پیرو این موضوع مجددا معتقد است که نمی‌توان به شکل قاطعی از فروش این جنگنده‌ها و حتی فروش بالگردهای میل به ایران از جانب روس‌ها سخن گفت؛ چرا‌که به باور این تحلیلگر، معادلات ناشی از حمله روسیه به خاک اوکراین و همچنین تحولات جدید خاورمیانه بعد از عملیات هفتم اکتبر و جنگ حماس با اسرائیل، شرایط متفاوتی را در منطقه ایجاد کرده است که احتمالا می‌تواند روسیه را حتی در صورت لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران از دادن این تجهیزات منصرف کند. به گفته این کارشناس، زمانی می‌توان ورود جنگنده سوخو-۳۵ و دیگر تسلیحات را به ایران قطعی دانست که این جنگنده‌ها در خاک کشور حضور پیدا کنند؛ در غیر‌این‌صورت به طور طبیعی هرگونه اظهارنظری به همان اندازه که می‌تواند درست باشد، می‌تواند درست هم نباشد.
با این حال ابوالفضل یاورپناه دیگر کارشناسی بود که در گپ‌و‌گفتش با «شرق»، سناریوی کاملا متفاوتی از جلیلوند را مطرح می‌کند و بر این باور است که چون مسکو عملا سعی دارد توجهات از حمله روسیه به خاک اوکراین برداشته شود؛ کما‌اینکه در دو ماه گذشته به واسطه عملیات طوفان‌الاقصی این مهم شکل گرفته است؛ بنابراین تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل چندان بی‌راه نمی‌داند که مسکو برای دستیابی به این هدف غایی با ارسال برخی جنگ‌افزارها، معادلات را در منطقه غرب آسیا به نفع خود تغییر دهد. مفسر حوزه سیاست خارجی مؤید ارزیابی خود را اقدام اخیر روسیه برای دادن چند جنگنده آموزشی-رزمی یاک-۱۳۰ می‌داند و معتقد است که پس از سفر وزیر دفاع روسیه در شهریور ماه گذشته به ایران و ارسال این جنگنده‌های آموزشی فقط یک ماه قبل از پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران به این معناست که روسیه خود را مهیای آن کرده که جنگنده نسل چهارم را به ایران تحویل بدهد؛ چرا‌که یاک-۱۳۰ جنگنده آموزشی برای پرواز با سوخو-۳۵ است. در کنار آنچه گفته شد، سکه معادلات تحریمی یک روی دیگر هم دارد؛ چرا‌که براساس ماده ۲۳۱ قانون کاتسا، هر کشوری که «وارد معامله‌های جدی با بخش‌های دفاعی و اطلاعاتی روسیه» شود، از سوی آمریکا تحریم می‌شود. قانون کاتسا یا قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم، سال ۲۰۱۷ علیه ایران، روسیه و کره شمالی در کنگره آمریکا تصویب شده بود.