با تداوم و تشدید جنگ حماس و اسرائیل و همچنین تبعات حمله زمینی به نوار غزه، به نظر می‌رسد منطقه غرب آسیا خود را برای گسترش تنش بیشتر آماده می‌کند؛ چراکه اگرچه کشورهای منطقه تمایلی برای تعمیم این تنش‌ها به کل منطقه ندارند، اما تحولات میدانی گویا و مؤید این واقعیت است که تسری درگیری‌ها در صورت ادامه فعالیت مخرب صهیونیست‌ها اجتناب‌ناپذیر جلوه می‌کند. کمااینکه عبدالفتاح السیسی هم در سخنرانی دیروز (یکشنبه) خود در افتتاحیه دومین دور از نمایشگاه بین‌المللی صنعت، حمله پهپادی به دو شهر «طابا» و «نوبیع» در مصر را گواهی بر این امر دانست که جنگ میان حماس و اسرائیل کل منطقه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به گفته رئیس‌جمهوری مصر، پهپادهایی که از مرزهای مصر عبور کرده‌اند، رهگیری شدند.
البته روز جمعه اسرائیل در یک موضع‌گیری ضد ایرانی سعی داشت این اتفاق را به تهران ارتباط دهد و در ادعایی عنوان کرد «پهپادهایی که در دو شهر مذکور (طابا و نوبیع) مصر سقوط کردند، متعلق به جنبش انصارالله یمن هستند که هدف اصلی آن اسرائیل بوده است که به دلیل خطای این پهپادها در مصر سقوط کرده‌اند». ارتش مصر روز جمعه پس از انجام تحقیقات کامل راجع به حملات به دو شهر نوبیع و طابا در مرز مشترک با فلسطین اشغالی اعلام کرد دو فروند پهپاد هدایت‌شونده از جنوب دریای سرخ به سمت شمال پرواز کردند. یکی از آن دو خارج از حریم هوایی مصر در منطقه خلیج العقبه سقوط کرد و لاشه آن در منطقه غیرمسکونی افتاد و پهپاد دوم هم در شهر طابا سقوط کرد.
با توجه به این اتفاق، السیسی در ادامه گفته‌هایش، خاورمیانه را به یک بمب ساعتی تشبیه کرد که هر لحظه امکان انفجار آن و درگیرشدن همه کشورهای منطقه وجود دارد. رئیس‌جمهوری مصر در لحنی هشدارآمیر، کشورش را قدرتمند توصیف کرد که دارای حاکمیت اراضی خود است و از همه خواست به حاکمیت و جایگاه آن احترام بگذارند. اگرچه اکنون برای مصری‌ها مبدأ و منشأ این پهپادها مشخص است، اما قاهره سعی دارد بدون واکنش احساسی و با در نظر گرفتن وضعیت ملتهب منطقه از واکنش قهرآمیز و پاسخ متقابل خودداری کند تا به گفته عبدالفتاح السیسی بمب ساعتی خاورمیانه منفجر نشود و به دنبالش آتش جنگ اسرائیل و حماس دامن کل منطقه را نگیرد. کمااینکه رئیس‌جمهوری مصر دیروز اذعان کرد: «هرگونه واکنشی از روی عصبانیت درصورتی‌که وضعیت را از کنترل خارج کند، ممکن است پشیمانی در پی داشته باشد».
خطر جنگ فراگیر تا کجا از سر خاورمیانه دور خواهد شد؟
با وجود آنکه قاهره سعی کرد در قبال حملات پهپادی روز جمعه به دو شهر طابا و نوبیع، واکنشی سنجیده و به دور از هرگونه عصبانیت داشته باشد تا منطقه خاورمیانه بیش از این ملتهب و به گفته السیسی از کنترل خارج نشود، اما سؤال جدی‌تر اینجاست که آیا تداوم این دست اتفاقات، حتی با خویشتن‌داری کشورهای منطقه می‌تواند آتش جنگ فراگیر را از منطقه خاورمیانه دور کند یا خیر؟ دراین‌میان پارامتر تعیین‌کننده برای تسری‌یافتن یا تسری‌نیافتن جنگ به کل منطقه خاورمیانه به دو موضوع تداوم حملات هوایی اسرائیل به غزه و موضوع مهم‌تر سطح، شدت و عمق عملیات زمینی در این باریکه بازمیگردد. در این راستا حسین امیرعبداللهیان و دیگر مقامات جمهوری اسلامی بارها هشدار داده‌اند در صورت تداوم جنایات در غزه و حمله زمینی، کل منطقه درگیر یک تنش فراگیر خواهد شد؛ چراکه به گفته وزیر امور خارجه، دست همه گروه‌ها مسلح روی ماشه است.
خبر امیدوارکننده، گزارش روزنامه نیویورکتایمز است که ظاهرا دولت بایدن توانسته تصمیم تل‌آویو را برای جایگزین‌کردن حملات «تمام‌عیار» به غزه با حملات «محدودتر» تغییر دهد. اگر گزارش یادشده درست باشد و همچنین اگر اسرائیل خود را متعهد به حملات محدودتر کند، در این صورت یکی از کاتالیزورهای تعمیم درگیری‌ها به خارج از مرزهای فلسطین اشغالی خود‌به‌خود کارایی خود را از دست می‌دهد. منابع آمریکایی اعلام کردند که تصمیم تل‌آویو برای اجتناب از حمله‌ای تمام‌عیار به نوار غزه و جایگزین‌کردن آن با عملیات‌های زمینی کوچک‌تر، در راستای توصیه‌های لوید آستین، وزیر دفاع آمریکاست. مقامات دولت جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا، هشدار داده بودند که پیش‌بینی مقیاس عملیات اسرائیل علیه نوار غزه دشوار است؛ چراکه حملات هوایی گسترده و طرح‌هایی برای یک حمله زمینی تمام‌عیار، نشان از یک موضع نظامی سفت‌وسخت و گسترده داشت.
باوجود‌این، مقامات آمریکایی که نخواستند نامشان فاش شود، در گفت‌وگو با نیویورکتایمز اذعان کردند که تا امروز حمله زمینی به غزه کوچک‌تر از توصیفاتی است که مقامات اسرائیل در ابتدای امر به لوید آستین و دیگر نظامیان ارشد آمریکایی ارائه داده بودند. طرح‌های ابتدایی اسرائیلی‌ها برای حمله به نوار غزه زنگ خطر را در آمریکا به صدا درآورده بود. مقامات آمریکایی تأکید داشتند که برنامه‌های تل‌آویو فاقد اهداف نظامی قابل دستیابی بوده و ارتش اسرائیل هنوز برای حمله زمینی تمام‌عیار به غزه آماده نیست. یک مقام آمریکایی هم روز شنبه به نیویورکتایمز گفته بود اسرائیلی‌ها در پی تلاش‌های همه‌جانبه لوید آستین و دیگر مقامات آمریکایی، بالاخره در طرح حمله نظامی خود بازنگری کرده و آن را به‌روزرسانی کردند.
از طرف دیگر شبکه خبری سی‌ان‌ان هم به نقل از ژنرال اریک اسمیت، فرمانده تفنگ‌داران دریایی آمریکا، خبر داد که جیمز گلین، ژنرال سه‌ستاره تفنگ‌داران ویژه آمریکایی که برای مشاوره به نیروهای نظامی اسرائیل به سرزمین‌های اشغالی رفته بود، به ایالات متحده بازگشت. این خبر نیز می‌تواند حکایت از آن داشته باشد که تل‌آویو از انجام عملیات تمام‌عیار زمینی با هدف اشغال کل باریکه غزه با هدف نابودی حماس منصرف شده است؛ چراکه سابقه و تجربه جیمز گلین در جنگ‌های عراق این گزاره را پررنگ کرده بود که ژنرال سه‌ستاره آمریکایی با هدف مدیریت و طراحی عملیات زمینی شدید و گسترده اسرائیل در خاک غزه به فلسطین اشغالی سفر کرده است.
باوجود‌این، بهروز طریقت در گفت‌وگو با «شرق» ارزیابی متفاوتی دارد و بر این باور است که حتی اگر گزارش نیویورکتایمز درست و نزدیک به واقعیت باشد و تل‌آویو از انجام عملیات زمینی تمام‌عیار و گسترده در کل خاک غزه منصرف شود، باز هم به نظر او «امکان تسری درگیری به بخش‌های دیگر منطقه خاورمیانه وجود دارد»؛ چراکه این کارشناس ارشد مسائل غرب آسیا تأکید می‌کند که برای گروه‌های مسلح منطقه همچنان خط قرمزهایی وجود دارد. به گفته این تحلیلگر «به هر حال از یک طرف اسرائیل حملات بی‌وقفه موشکی و هوایی خود را به ساکنان غزه در دستور کار دارد و از طرف دیگر، حمله زمینی، حتی به صورت محدود روی میز است که می‌تواند واکنش دیگر گروه‌های مسلح در عراق، سوریه، یمن و لبنان را به دنبال داشته باشد».
طریقت مؤید این گزاره تحلیل خود را حمله بامداد دیروز (یکشنبه) به پایگاه‌های آمریکا در دیرالزور سوریه و منطقه الشدادی می‌داند. پیرو گفته این کارشناس، مقاومت عراق اعلام کرد که در راستای همبستگی با عملیات طوفان الاقصی مقاومت فلسطین، دیروز (یکشنبه) پایگاه الشدادی آمریکا در شرق سوریه را با دو پهپاد هدف قرار داده است. همچنین بامداد دیروز یکشنبه، پایگاه آمریکا در میدان نفتی «العمر» واقع در شرق دیرالزور سوریه بمباران شد که به انفجارهای شدید در این پایگاه انجامیده است. منابع خبری اعلام کردند که صدای انفجارها به اندازه‌ای شدید بوده که در مناطق اطراف پایگاه نیز شنیده شده است. در روزهای اخیر پایگاه‌های آمریکایی در سوریه ازجمله التنف چندین بار مورد حمله قرار گرفتند. مقاومت اسلامی عراق همواره مسئولیت این حملات را بر عهده گرفته است. یک حمله موشکی نیز نیروهای آمریکایی در منطقه خراب الجیر در سوریه را هدف قرار داد. حملات مشابهی به پایگاه آمریکا در اربیل عراق هم انجام شده بود.
واکنش‌هایی مستقل از تهران
دیروز (یکشنبه) شبکه الجزیره گفت‌وگویی اختصاصی با سیدابراهیم رئیسی درباره تحولات فلسطین و جنگ حماس و اسرائیل داشت. بی‌شک مهم‌ترین خط مواضع و گفته‌های رئیس‌جمهوری اسلامی ایران ناظر بر این نکته بود که «مقاومت در فلسطین و منطقه مستقل است. تصمیم در دست خودش است و از تهران دستور نمی‌گیرد». این خط موضع‌گیری پیش‌تر هم از سوی حسین امیرعبداللهیان و دیگر مقامات وزارت امور خارجه مورد تأکید قرار گرفته است. وزیر امور خارجه کشور به‌تازگی تأکید و تصریح کرد: «ما نیروهای جدیدی را به سوریه و دیگر نقاط منطقه اعزام نکرده‌ایم»؛ اما به موازاتش امیرعبداللهیان این هشدار را هم داد که «در صورت ادامه جنایات اسرئیل علیه ساکنان غزه، تهران فقط نظاره‌گر تحولات نخواهد بود و جمهوری اسلامی ایران بر اساس منافع ملی خود اقدام خواهد کرد».
سکاندار سیاست خارجی ایران هم مشابه با موضع رئیسی، با تأکید بر اینکه «گروه‌هایی که در سوریه و عراق نیروهای آمریکایی را هدف قرار می‌دهند، مستقل عمل می‌کنند و از تهران راهنمایی دریافت نکرده‌اند». او اظهار کرده بود: «آنها هیچ دستوری از ما دریافت نمی‌کنند. طرف آمریکایی مدعی است که اینها با ایران مرتبط است، اما واقعیت این است که این گروه‌ها برای خودشان مستقل تصمیم می‌گیرند». با این حال آمریکایی‌ها و همچنین اسرائیلی‌ها در کنار برخی کشورهای اروپایی در رفتاری تقابلی درصدد هستند هرگونه اتفاقی، چه در فلسطین و چه در کل منطقه را به تهران ارتباط دهند.
در همین راستا، روزنامه نیویورکتایمز در گزارشی مفصل به موضوع نقش و دخالت ایران در حملات چند هفته اخیر پس از آغاز جنگ حماس و اسرائیل علیه مواضع و اهداف ایالات متحده در سوریه و عراق پرداخته و به نقل از سخنگوی پنتاگون آورده است که هم‌زمان با افزایش تنش در اراضی اشغالی، سربازان آمریکایی و متحدانش دست‌کم ۱۲ بار در عراق و چهار بار در سوریه در هفته گذشته هدف حمله قرار گرفته‌اند که در پی این حملات، مجموعا ۲۱ سرباز آمریکایی زخمی شده‌اند که اکثریت این جراحت‌ها از ناحیه سر و جمجمه بوده است. این روزنامه آمریکایی با اظهاراتی ضد ایرانی مدعی شد از زمان شروع درگیری حماس و اسرائیل در هفتم اکتبر، ایالات متحده هم دو ناو هواپیمابر، کشتی‌های جنگی و جنگنده را به منطقه فرستاده تا تلاش کند ایران و گروه‌هایی را که تحت حمایت ایران خوانده شده‌اند، بازدارد. به گفته نیویورکتایمز، تعداد نیروهای اضافه‌شده آمریکایی به منطقه نیز هزاران نفر است.
در ادامه گزارش نیویورکتایمز که ایسنا بخش‌هایی از آن را منتشر کرده، آمده است که مقامات پنتاگون حملات اخیر علیه مواضع آمریکا در عراق و سوریه را به شبه‌نظامیان تحت حمایت ایران ربط داده‌اند. اما این اقدامات تلافی‌جویانه این سؤال را مطرح کرده که آیا حملات هوایی پس از موجی از حملات راکتی و پهپادی علیه نظامیان آمریکا در این دو کشور (عراق و سوریه) می‌تواند به هدف اصلی خود که «بازدارندگی از حملات بیشتر» است، دست پیدا کند؟ در‌این‌باره لوید آستین، وزیر دفاع آمریکا پس از این حملات که آن را «در دفاع از خود» تلقی کرده بود، در بیانیه‌ای که در آن نگرانی از آسیب‌های بیشتر به نظامیان آمریکا در منطقه مشهود بود، گفته: «آمریکا به دنبال درگیری نیست و تمایل یا قصدی در مشارکت در اقدامات خصومت‌آمیز بیشتر ندارد، اما این حملات علیه نظامیان آمریکا غیرقابل‌قبول هستند و باید متوقف شوند».
روزنامه آمریکایی نزدیک به دموکرات‌ها مدعی شده که جمهوری‌خواهان و برخی از حامیان حملات هوایی، روز جمعه گفته‌اند حملات تلافی‌جویانه آمریکا حائز اهمیت بوده‌اند اما نه آن‌قدر که باعث ایجاد بازدارندگی در مقابل ایران و «نیروهای نیابتی آن» شوند. کمااینکه دیوید دپتولا، یک ژنرال بازنشسته نیروی هوایی آمریکا و رئیس اندیشکده مطالعات هوافضای میشل، در‌این‌باره به نیویورکتایمز گفته «این واکنش‌ها نشان می‌دهد که ما حملات علیه خود را بی‌پاسخ نمی‌گذاریم، اما برای جلوگیری از حملات دیگر کافی نبوده و نیستند». تام کاتن، سناتور تندرو جمهوری‌خواه آمریکایی و از اعضای کمیته نیروهای مسلح سنا نیز گفته است حملات تلافی‌جویانه آمریکا، به‌ویژه علیه انبارهای نیروهای نیابتی «صرفا مشروعیت‌بخشیدن به راهبرد ایران برای استفاده از نیروهای نیابتی جهت حمله به آمریکایی‌هاست. آنها در تهران به ما می‌خندند».
با‌این‌حال مقامات رسمی دولت بایدن می‌گویند حملات مشابهی که یک طرف آن «شبه‌نظامیان تحت حمایت ایران بودند» و در مقابل، حملات هوایی آمریکا در ماه مارس، در نهایت موجب وقفه شش‌ماهه مضطربانه‌ای از وقوع حملات راکتی و پهپادی علیه نظامیان آمریکا در عراق و سوریه شد تا اینکه حملات اخیر انجام شد. به نوشته این روزنامه، مقامات رسمی آمریکا گفتند حملات هوایی ارتش آمریکا که
به وسیله دو جنگنده اف-۱۶ انجام شد، قرار بود پیامی قاطعانه به ایران بفرستد، اما نه آن‌قدر قاطعانه که به خصومت‌ها دامن بزند. مقامات پنتاگون مدعی شدند اهداف این حملات انبارهای تسلیحات و مهمات بود که نیازهای نیروهایی را تأمین می‌کرد که در حملات اخیر علیه آمریکایی‌ها دست داشتند. با‌این‌حال منابعی روز جمعه به المیادین گفتند هواپیماهای آمریکایی در دو حمله هوایی، مزارع جنوب شرق شهر المیادین در حومه دیرالزور در شرق سوریه را هدف قرار دادند و هیچ انبار نظامی در منطقه مورد هدف وجود نداشته است.
در مقابل تمام این ادعاهای ضد ایرانی، «شرق» در گزارش دیروز مطرح کرد در حالی دولت بایدن طی ۲۴ روزی که از آغاز عملیات طوفان الاقصی و جنگ حماس و اسرائیل می‌گذرد، مدام سعی دارد ایران را به نقش و دخالت مستقیم در این عملیات متهم کند که اخبار و تحلیل‌ها حکایت از دخالت مستقیم واشنگتن در حملات اسرائیل به غزه در سه هفته اخیر دارد. در‌این‌باره، «Military Watch Magazine» مجله آمریکایی متخصص مسائل نظامی در مقاله‌ای فاش کرد گزارش‌هایی وجود دارند که حاکی از این هستند که آمریکا نیروهای عملیات ویژه خود را برای آغاز حملاتی مشترک با نیروهای ارتش اسرائیل علیه حماس مستقر در غزه، در این منطقه مستقر کرده است، اما کاخ سفید بارها حضور مستقیمش در جنگ اسرائیل را رد می‌کند.
البته در این میان به نظر می‌رسد دایره اتهام‌زنی‌ها به فراتر از تحولات نظامی، دفاعی، امنیتی و میدانی بازمیگردد و حتی تحرکات اجتماعی و مدنی مردم اروپا نیز به ایران نسبت داده می‌شود. کمااینکه روزنامه تایمز هم در پی برگزاری سومین تظاهرات حامیان فلسطین در انگلیس که روز شنبه ششم آبان برگزار شد، در گزارشی بدون ارائه سند و مدرک ادعا کرد ایران در هدایت این حرکت اعتراضی و «ایجاد ناآرامی» در انگلیس نقش دارد. این روزنامه به نقل از یک منبع ناشناس وابسته به پلیس این کشور مدعی شد «مأموران ایران با دامن‌زدن به اعتراضات غزه در بریتانیا ناآرامی ایجاد می‌کنند». در مقابل سید‌مهدی حسینی‌متین، کاردار ایران در لندن، طی پیامی در صفحه مجازی ایکس نوشت: «تمامی اتهامات بی‌اساس و اطلاعات نادرست منتسب به ایران کاملا رد می‌شود. با اتهامات وارد‌شده از سوی به‌اصطلاح مقامات ذکر‌شده در این گزارش، آنها نمی‌توانند مانع از ده‌ها هزار معترض مخالف سیاست‌های آنها در حمایت از وحشی‌گری‌های اسرائیل شوند».
تکاپوهای دوحه
گزارش‌های رسانه‌ای حاکی از آن است که با وجود تشدید حملات اسرائیل به نوار غزه، مذاکرات با میانجیگری قطر بین تل‌آویو و حماس با هدف آرام‌کردن اوضاع در غزه روز شنبه ادامه یافت. هم‌زمان آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل به دوحه سفر کرد و در جریان حضورش در این کشور از توافقی درباره تسهیل روند آزادی گروگان‌ها، خارج‌کردن اتباع دیگر کشورها و نیز ورود کمک‌های بین الملی به غزه خبر داد. به گفته گوترش «توافق بین‌المللی روزافزون درباره آتش‌بس انسانی در غزه باعث ترغیب او برای انجام این سفر شد». اما در‌عین‌حال دبیرکل سازمان ملل، تشدید تنش بی‌سابقه توسط اسرائیل در غزه بعد از این توافق بین‌المللی را هم غافلگیر‌کننده تلقی کرد.
با این وجود، رویترز به نقل از یک منبع ناشناس اعلام کرده هنوز مذاکرات بر سر تبادل اسرا و پایان جنگ شکست نخورده است، اما با سرعت بسیار پایین‌تری نسبت به قبل از تشدید تنش‌ها و عملیات زمینی که از عصر جمعه آغاز شد، انجام می‌شود. قطر بیش از سه هفته است که در پشت صحنه تلاش‌های دیپلماتیک انجام می‌دهد و با مقامات حماس و رژیم صهیونیستی برای آزادی بیش از ۲۰۰ اسیر در دست حماس صحبت می‌کند. میانجیگری این کشور منجر به آزادی دو اسیر آمریکایی، یک مادر و دختر و دو زن مسن شد. بنیامین نتانیاهو هم روز شنبه گفت تلاش‌ها برای آزادی اسرا حتی در زمان حمله زمینی به غزه ادامه خواهد داشت.
از آن طرف، یحیی السنوار، رئیس گروه حماس در نوار غزه، در اولین اظهار‌نظرش بعد از آغاز نبرد طوفان الاقصی در روز هفتم اکتبر اعلام کرد این جنبش آماده توافق فوری با رژیم صهیونیستی بر سر تبادل اسرا است. او گفت بر اساس این توافق، تمام اسرای فلسطینی در زندان‌های اسرائیل باید آزاد شوند و در مقابل تمام اسرای اسرائیلی نزد مقاومت آزاد خواهند شد. پیش از این ابوعبیده، سخنگوی گردان‌های عزالدین قسام، تأکید کرده بود «تماس‌هایی در پرونده اسرا صورت گرفت و فرصتی برای رسیدن به توافق وجود داشت اما دشمن وقت‌کشی کرد. اگر دشمن می‌خواهد پرونده اسرا یکباره بسته شود، ما برای آن آماده هستیم اما اگر می‌خواهد راه دیگری را طی و این پرونده را جدا کند، ما برای این سناریو هم آماده‌ایم».
پیرو آنچه گفته شد، علی زارع دیگر کارشناسی است که در ارزیابی خود درباره نتیجه‌بخش‌بودن تلاش‌های دیپلماتیک قطر و سازمان ملل برای پایان‌دادن به جنگ حماس و اسرائیل به وضعیت شکننده و ناپایدار بنیامین نتانیاهو اشاره دارد و به «شرق» می‌گوید: نخست‌وزیر اسرائیل بیش از هر کس دیگری به رفتنی‌بودن خود بعد از پایان جنگ آگاه و واقف است، به همین دلیل سعی می‌کند از یک سو این جنگ روندی فرسایشی و طولانی‌مدت به خود بگیرد و از طرف دیگر با حمله زمینی تمام‌عیار و همچنین نابودی امکانات و توانایی‌هایی نظامی و دفاعی حماس، امیدی حتی کوچک و کم‌رنگ را برای بقای خود در ساختار سیاسی اسرائیل ایجاد کند.
با این خوانش، تحلیلگر مسائل بین‌الملل اذعان دارد در کوتاه‌مدت نمی‌توان پایانی برای جنگ حماس و اسرائیل و توقف حملات و تجاوزات به غزه متصور بود. بنابراین زارع در ادامه گپ‌و‌گفتش روی دو سناریوی احتمالی تأکید دارد و به عقیده‌اش «یا بنیامین نتانیاهو به سمت توقف موقت جنگ برای بازگشت اسرا با هدف کاهش فشارهای سیاسی و رسانه‌ای، انتقادات و اعتراضات به خود و پس از آن ادامه جنگ خواهد رفت یا اینکه به دلیل ناپایدار‌بودن وضعیت سیاسی، نتانیاهو حتی در صورت امکان تبادل اسرا حاضر به قطع جنگ، پذیرش آتش‌بس و پایان‌دادن به جنگ نخواهد بود». به همین دلیل این کارشناس در یک ارزیابی کلی، شانس بسیار کمی را برای اثربخش‌بودن تلاش‌های دیپلماتیک و میانجیگرایانه دوحه، قاهره، سازمان ملل و دیگر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قائل است./شرق