با آغاز عملیات نظامی جمهوری آذربایجان برای بازپسگیری اراضی اشغالی قره باغ در ماه نوامبر سال 2020 منطقه قفقاز جنوبی با تحولات عمیقی روبرو بوده است.

در این تحولات بازیگرانی منطقه ای و فرامنطقه ای مشارکت داشته اند که موجب برهم خوردن تعادل منطقه ای بویژه برای جمهوری اسلامی شد که در روابط بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان تاثیرات قابل توجهی داشته است.

ورود روسیه به معادله قره باغ و ابتکار ولادیمیر پوتین در برقراری آتش بس و امضای موافقتنامه بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان آغاز تنش‌هایی بین دو طرف درگیر شد.

جمهوری اسلامی ایران در مرزهای مشترک با ارمنستان و جمهوری  آذربایجان با جدیدت تمام تحولات را زیر نظر داشت. مفاد موافقتنامه آتش بس در زمینه «دالان لاچین» (بند 5 موافقتنامه) و امکان تسهیل برقراری ارتباط حمل و نقل زمینی جمهوری آذربایجان با جمهوری نخجوان از طریق گذر از خاک ارمنستان(بند 9 موافقتنامه آتش بس)، خود موجب اختلافات بین طرف‌های درگیر از یک سو و ترکیه و ایران از سوی دیگر شد.

برداشت‌های منفعت طلبانه و یکسویه ترکیه از بند 9 موافقتنامه (و معرفی کریدور خودخوانده زنگه زور از سوی جمهوری آذربایجان و ترکیه) موجب تنش در روابط بین ایران و جمهوری آذربایجان شد.

در روند تحولات جنگ روسیه علیه اوکراین که در آغاز سال 2022 بوقوع پیوست و ادامه آن تاکنون، کمبود نیرو و پیچیدگی اوضاع منطقه، ناگزیر موجب دور شدن روسیه از صحنه قفقاز جنوبی شده است.

از این رو منطقه با تحولات دیگری روبرو شده است. تحولات سیاسی در ارمنستان برای آمادگی خروج از پیمان امنیت جمعی و پیوستن به دادگاه جنایات جنگی، خشم روسیه از ارمنستان را در پی داشته است که موجب سردی روابط فیمابین شده است. درگیری های بین مخالفان نخست وزیر و اعتراض به واگذاری چهار روستای ارمنی نشین در منطقه مرزی ارمنستان با جمهوری آذربایجان، ورود فرانسه و اتحادیه اروپا به صحنه ارمنستان و حمایت‌های گسترده و همه جانبه ترکیه از جمهوری آذربایجان، نگرانی‌هایی برای جمهوری اسلامی ایران در پی داشت که در نهایت در دولت سیزدهم، ایران موفق شد با گفت و گو و چانه زنی از مجاری دیپلماسی، با جمهوری آذربایجان به این جمعبندی برسند که با همکاری یکدیگر در زمینه های اقتصادی از جمله در بخش راههای ارتباطی، و بهره برداری از تاسیسات سدهای مشترک بر روی رود ارس، آرامش را به مرزهای مشترک بازگردانند.روابط اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان به دوره شوروی برمیگردد که حدود 50 سال قبل احداث سد مشترک ارس و سد انحرافی میل - مغان بر روی رود ارس و همچنین صادرات گاز طبیعی ایران به جمهوری آذربایجان، پایه همکاری های منطقه ای بین دو کشور بوده است. 

در مهرماه سال 1402 مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه ایران در آستانه برگزاری بیست و هفتمین نشست شورای وزیران سازمان همکاری های اقتصادی (اکو) با جیحون بایرام اف وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان دیدار و گفت و گو کرد و طرفین در این دیدار از افزایش پویایی در روابط اقتصادی دوجانبه استقبال کردند .

الهام علی‌اف رئیس جمهوری جمهوری آذربایجان در دیدار با مقام ایرانی، دوستی و همکاری دو کشور را عامل مهمی برای کل منطقه برشمرد و بر توسعه کریدور حمل و نقل شمال- جنوب و گسترش بیشتر ظرفیت انتقال آن تاکید کرد.رئیس جمهوری جمهوری آذربایجان با اشاره به اهمیت همکاری های دو کشور در قالب اجرای پروژه‌های ساخت پل، جاده، زیرساخت‌های گذرگاه مرزی و مقاوم سازی سواحل در نزدیکی منطقه «آغبند» شهرستان «زنگیلان»، این اقدامات را موجب تقویت بیشتر روابط دوستانه قلمداد کرد. وی برگزاری مراسم آغاز عملیات اجرایی پل آغبند را مهم دانسته و ساخت جاده‌ها و خطوط ریلی که دو کشور را به هم متصل می‌کند، برای منطقه سودمند و در خدمت ثبات و همکاری در کل منطقه ارزیابی کرده است.

بخش بزرگی از مرز بین ایران و آذربایجان را رود مرزی ارس به عنوان مرزی طبیعی تشکیل می دهد. در دوره اشغال قره باغ و شهرستانهای آذربایجانی پیرامون آن، حدود 80 کیلومتر از مرز مشترک دو کشور در طول رود ارس، زمینهای سوخته بود. در همین دوره از اواسط دهه هفتاد تا دهه هشتاد ایران با هماهنگی با دولت آذربایجان سد مرزی خداآفرین را احداث کرد که در سفر اخیر شهید آیت الله رئیسی از بهره برداری موارد ارتقایی سد بازدید داشتند.

نیم قرن بهره برداری دوستانه ومشترک ازسد ارس بر مبنای روابط تفاهم آمیز دو کشور در رعایت پروتکل ها، برداشت حقابه و دریافت انرژی، بهره برداری دوستانه، برخورد فنی و تخصصی با موضوع، فارغ از هر گونه مسائل سیاسی بوده و حفظ احترام متقابل و تقسیم برابر منابع آب و انرژی تحت مدیریت مشترک این سد، به نگهداشت این تفاهم کمک کرده است .

کریدور ترانزیتی جاده‌ای و ریلی ارس به طول ۱۰۷کیلومتر و با اعتباری بالغ بر ۴۹هزار میلیارد ریال احداث خواهد شد که برخی مراحل اجرای بخش جاده‌ای آن آغاز شده و بخش ریلی نیز در دست مطالعه قرار دارد.این پروژه که در مسیر کریدور شرق به غرب قرار دارد از کلاله در شهرستان جلفا در شمال آذربایجان شرقی آغاز شده و با یک پل به کلاله در جمهوری آذربایجان متصل می‌شود.طبق پیش‌بینی‌ها این پروژه در مدت ۳۶ماه با احداث ۲۱دستگاه پل و ۵پل بزرگ اجرا خواهد شد.

مهر ماه سال 1402 پروتکل‌های ساخت پل مرزی اتومبیل رو و پل راه‌آهن در منطقه کلاله-آغبند بر روی رودخانه ارس به امضای مقام های ایران و آذربایجان رسید و مقرر شد طرح احداث این ۲پل در کارگروه فنی-اجرایی و اقتصادی ۲کشور تهیه شود. کارشناسان و متخصصان ایران و آذربایجان پس از بازدید موقعیت ایستگاه هیدرومتری ( اندازه گیری چگالی) بالادست و پایین دست سدهای خدآفرین و قیزقلعه‌سی، در مورد تهیه برنامه زمان‌بندی تعیین موقعیت نهایی ایستگاه‌های هیدرومتری رودخانه ارس تا یک ماه آینده به توافق رسیدند.

افتتاح سد قیز قلعه سی در روز یکشنبه 30 اردیبهشت 1403 با حضور رئیس جمهور آذربایجان و رئیس جمهور اسلامی ایران (شهید آیت الله رئیسی که متاسفانه پس از بازگشت از مراسم دچار سانحه هوایی شد و خود وهیات همراه همگای به درجه شهادات نایل آمدند.) از مهمترین رویدادهای بین ایران و آذربایجان است.

ایران و جمهوری آذربایجان دو کشور همسایه با وجوه اشتراک بنیانی از تاریخ و فرهنگ، با همکاری با یکدیگر به عنوان دو کشور همسایه ظرفیتهای خوبی برای تعاملات و روابط همه جانبه دارند. احترام متقابل و عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر و جلوگیری از ورود جریانهای مخالف در روابط مشترک و تک صدایی در سیاست خارجی و خنثی کردن جریانهای مخرب با پیامدهای منفی می تواند برای شکوفایی منطقه و بهره مندی همسایگان سودمند باشد.

امید می رود که بابت بهره برداری از کریدور ارس ارتباط مستقیم بین جمهوری خود نخجوان با خاک اصلی جمهوری آذربایجان از طریق ریل و جاده ای که در قلمرو ایران در حال احداث است شاهد تعمیق هر چه بیشتر روابط دو همسایه باشیم.